Streszczenie

W XIII w. na zachodzie Europy herbami zaczęli posługiwać się nie tylko przedstawiciele duchowieństwa, ale także instytucje Kościoła katolickiego, jak kapituły czy opactwa. Proces recypowania tego znaku manifestacji własnej tożsamości nie ominął również średniowiecznej Polski. W klasztorze cysterskim w Mogile, fundowanym w latach dwudziestych XIII w., jako herb klasztoru (konwentu) nieprzerwanie od połowy XV stulecia używany jest herb możnowładczego, rycerskiego rodu Odrowążów — fundatorów opactwa. Z uwagi na fakt, że jak dotąd nie podjęto próby całościowego opracowania zagadnienia obecności tego herbu w środowisku klasztoru mogilskiego, a w samym klasztorze nie posługiwano się jednym, ściśle ustalonym wzorcem graficznym godła herbowego, konieczne stało się przygotowanie nowoczesnego opracowania historyczno-heraldycznego oraz plastycznego herbu tej wspólnoty zakonnej. Pokłosiem tych badań jest prezentowany artykuł.

Marcin Starzyński, autor części historyczno-heraldycznej, wyjaśnił, że przyjęcie herbu Odrowąż przez klasztor w Mogile miało miejsce w połowie XV w. i wiązało się z odnowieniem i zacieśnieniem związków pomiędzy opactwem a żyjącymi wówczas przedstawicielami rodu fundatorów, wywodzącymi się z linii panów na Sprowie i Szczekocinach, którzy w tym właśnie czasie zajmowali poczesne miejsce w elicie kościelnej i politycznej Królestwa Polskiego. Sami wykazywali zaś żywe zainteresowanie własną przeszłością, mając zapewne na celu odbudowanie silnej tradycji rodowej. Niebagatelna rola w tym planie przypadała jedynej większej fundacji kościelnej Odrowążów, jaką było opactwo w Mogile.

W dalszej części artykułu Marcin Starzyński omówił zabytki zachowane od późnego średniowiecza po czasy nam współczesne, na których Odrowąż występuje w funkcji herbu klasztoru, szczególną uwagę skupiając na pieczęciach. Nakreślił kontekst, w którym tego herbu używano, oraz rolę, jaką odgrywał on w ciągu wieków.

Prowadzone równocześnie badania nad „mogilską” ikonografią Odrowąża umożliwiły wybór najlepszego historycznego wzorca godła, który, poddany profesjonalnej stylizacji plastycznej, posłużył do stworzenia współczesnych wzorców graficznych herbu opactwa w Mogile, herbu opata tego klasztoru oraz ich pieczęci. Zadania tego podjęła się Barbara Widłak, artysta plastyk związana z krakowską Akademią Sztuk Pięknych.

W przygotowanych, nowych projektach herbów klasztoru Cystersów w Mogile oraz opata tej wspólnoty zakonnej Autorzy wykorzystali najstarszy znany wizerunek Odrowąża występującego w funkcji herbu klasztoru z portalu wejściowego do kościoła parafialnego pw. św. Bartłomieja w Mogile (1466). Wiązało się to z faktem, że jest on nie tylko regularny i proporcjonalny, ale także wysoce zindywidualizowany (charakterystyczny tylko dla ikonografii klasztoru mogilskiego). Wybór ten był o tyle ważny, gdyż herb, którym mogilscy cystersi posługują się nieprzerwanie od połowy XV w., jest jednocześnie popularnym polskim herbem rycerskim (szlacheckim), znanym z licznych zabytków i wielokrotnie reprodukowanym. Odwołanie się do wzorca gotyckiego wiązało się z położeniem godła na gotyckiej tarczy herbowej o prostej głowicy i ostro zakończonej podstawie. Z kolei wzorce graficzne mitry wieńczącej tarczę z herbem opactwa, odchodzących od niej taśm (fanoni) oraz ich zakończeń, a także krzywaśni ustawionych za tarczą pastorałów, charakterystyczne dla sztuki gotyckiej, zostały zaczerpnięte z ilustrowanego rękopisu kroniki klasztornej z początku XVI w.

Zestawienie tych elementów miało głębokie uzasadnienie nie tylko historyczne, ale także ideowe. Po ponad pięciuset latach przywrócono kształt godła w herbie opactwa znany z jego najstarszych przedstawień. Z kolei wymagane prawem elementy esencjonalne herbu instytucji Kościoła katolickiego, czyli atrybuty władzy jej zwierzchnika, które w ikonografii herbu klasztoru mogilskiego z powodzeniem stosowano już w latach rządów opata Erazma Ciołka (1522–1546), oddano w kształcie odpowiadającym realiom drugiej połowy XV stulecia, kiedy herb fundatorów został w Mogile przyjęty jako znak wspólnoty zakonnej. W porozumieniu z obecnymi władzami konwentu Autorzy opracowali także wzorzec herbu opackiego, którym będą mogli posługiwać się wszyscy kolejni opaci klasztoru w Mogile, nawiązując w ten sposób nie tylko do tradycji wczesnonowożytnej, ale także do wymowy współczesnego ustawodawstwa ogólnozakonnego.

Nowe wzorce graficzne herbu opactwa i opata klasztoru Cystersów w Mogile oraz ich pieczęci otwierają nowy rozdział w długiej tradycji heraldycznej tej wspólnoty monastycznej, która od połowy XV stulecia niezmiennie używa herbu fundatorów jako znaku własnej tożsamości.

Marcin Starzyński